Na mój piękny targ codziennie zjeżdża się ludnośc rdzenna z
okalających San Cristobal górskich wsi. Gdy wyjeżdża się z San
Cristobal małymi busikami – collectivos - zawsze jedzie się busem pełnym
ludzi w tradycyjnych strojach. Z 33 majańskich grup etnicznych żyjących na terenie
Meksyku, Gwatemali, Belize, Hondurasu, w stanie Chiapas, w którym leży
San Cristobal, żyje ich 11. Jedna z nich jeszcze 50 lat temu żyła prawie totalnie odizolowana od świata w zaciszu górskich puszcz,
broniona przez hordy owadów, węży, błot, gąszczy i innych
nieprzyjemności. Wydaje się często, że spotkanie z ludnością rdzenną, spotkanie
dwóch światów to nie tylko Kolumb i konkwista, ale tak naprawdę dzieje się to cały
czas.
Grupą, która najdłużej żyła bez większych kontaktów ze światem zewnętrznym, byli Lakandonowie. Do połowy XX wieku ich kontakt ze światem zewnętrznym był niewielki. Uważa się, że do puszczy Chiapas przybyli około 500 lat, prawdopodobnie uciekając z Jukatanu przed napierającymi siłami hiszpańskimi i w ten sposób udało im się uniknąć konkwisty, chrystianizacji i kontroli ze strony kolonizatorów. Ale XX wiek, kartografia, budowa
drogi, poszukiwanie ropy, Google Maps są silniejsze niż szesnastowieczna
konkwista. Na szczęście przed tym wszystkim do Lakandonów dotarła para
entuzjastów: Gertrude i Frans Blom. Frans Blom pierwszy raz przybywa w
okolice Palenque z kompanią gazową, która wydobywa na tych terenach
ropę. Coś musi się w nim wtedy zmienić, i musi być to zmiana przepiękna,
bo Frans rzuca pracę, jak również hulaszczy tryb życia bawidamka, żeby
rozpocząć studia archeologiczne na Harvardzie. W kilka lat później wraca
tutaj jako pierwszy archeolog na tym terenie. Zafascynowana jego
historią młoda, acz doświadczona przez wojnę, Szwajcarka, udaje się do
Meksyku, by badać żyjące tam grupy etniczne. Frans i Trudi po raz pierwszy
spotykają się w dżungli w Chiapas. Taka historia musi się zakończyć się
wielką miłością. Do siebie nawzajem, ale przede wszystkim do Chiapas i
do żyjącej tam ludności.
Trudi i Frans całe życie poświęcili na badanie historii i współczesności życia Majów z Chiapas. Długie miesiące spędzali na wyczerpujących wyprawach przez dżunglę, a deszcz nie przestawał padać ani na sekundę. Frans był pionierem archeologii na tych terenach, a Trudi fotografując życie Lakandonów pokazała światu, kim oni są i jak żyją. Na jej zdjęciach widać, jak bardzo starała się zrozumieć tych ludzi, ich kulturę i zwyczaje. Sami Lakandonowie bardzo szanowali Trudi. Nazwali ją „la reyna de la selva” (królową puszczy). Trudi jednak nigdy nie zdecydowała się zostać z nimi na stałe. Czas pomiędzy kolejnymi wyprawami w puszczę zajmowały jej podróże po Europie. Odwiedzała liczne organizacje, pokazywała zdjęcia, szukała sponsorów na kolejne badania. Wywalczyła też liczne przywileje dla Lakandonów w prawie meksykańskim, starała się, żeby uszanowało ono kulturę tych ludzi. I tak na przykład poligamia, która w Meksyku jest oficjalnie nielegalna, u Lakandonów jest akceptowana, jako że jest to część ich tradycji.
Frans i Trudi kupili w San Cristobal hacjendę, podobno teren dawnego
klasztoru, by zamienić to miejsce w najbardziej kolorowe i przyjazne
miejsce w całym mieście. Nazwali je „Na Bolom”, co w języku Majów
oznacza „Dom Jaguara”, jest także zabawą słowną nazwiskiem badaczy. Ich
dom był zawsze otwarty. Ludzie, którzy zjeżdżali tu na targi z
odległych wiosek, nie mieli wówczas szybkich collectivos i często
zostawali w San Cristobal na noc, gdzie spali na ulicy. Blomowie
zapraszali ich wtedy do swojego domu. Tu zawsze palił się ciepły ogień i
na każdego czekała ciepła kolacja. Przy jednym stole zasiadali wszyscy.
Ludność rdzenna, oficjele, artyści, badacze. I mimo że Frans i Trudi już nie
żyją, to kolacje punktualnie o 19.00 odbywają się po dziś dzień. Obecnie
Na Bolom to centrum artystyczne, gdzie na stypendia przyjeżdżają
studenci z całego świata (działa na podobnej zasadzie jak CaSa w
Oaxace). Jest tu też biblioteka z ogromnym zbiorem książek na temat
Majów w różnych językach świata, które można poczytać przy kominku i
herbatce. Na Bolom jest dokładnie na mojej tu ulicy, planuję wpadać tu
częściej, by dowiedzieć się więcej o Majach, a szczególnie o tym, w co
wierzą. Wiara mnie fascynuje. Uważam, że jest jedną z tych rzeczy, które
odróżniają nas od zwierząt i czynią ludźmi.
 |
| Fot. Alex Harris |
 |
| Fot. Alex Harris |
Moje podróże są po części właśnie taką rozpaczliwą próbą uwierzenia w
Boga, w jakąś siłę stojącą za tym światem, w sensowność mojego tu
istnienia, którego cywilizacja zachodnia mi nie daje, a co więcej –
pozbawia. Próbuję uwierzyć, że czas może płynąć w inny niż linearny
sposób. Cykliczny – jak u kultur tradycyjnych. Lub nomadyczny – szlakiem
wszystkich miast, które znają moje kroki, oraz szlakiem wszystkich
miejsc, zdarzeń, ludzi i rzeczy, które przeżywam. Podróżowanie to taka
totalna reorganizacja myślenia o życiu, wszechświecie i całej reszcie.
Niektórzy dla tego wszystkiego porzucają wszystko, co mieli i znali
dotychczas, by żyć życiem kultur pierwotnych (nazwa ta ma nieprzyjemne
konotacje w języku polskim, jest jednak w pełni naukowa i adekwatna). By
dotrzeć do źródeł czasu, do źródeł człowieczeństwa. Bo im więcej
podróżuję, tym więcej widzę podobieństw we wszystkich kulturach
pierwotnych. Jesus zwrócił mi uwagę, że w żadnej z nich nie ma piekła,
motywu cierpienia po śmierci. W
kulturach pierwotnych przodkowie żyją wśród nas, łączą się z naturą,
która jest bardzo ważna. Szczególnie respekt dla monumentalnych jej
form, takich jak góry, morza, jeziora. Ale prawda jest taka, że będąc w
takich miejscach nie da się chyba czuć niczego innego jak właśnie
podziwu, szacunku, a czasem także strachu. Gdy stoi się nad brzegiem
jeziora Bajkał nie ma się wątpliwości, dlaczego okoliczna ludność ma go
za boga. Dlaczego zaraz po przyjeździe, przywitaniu i obiedzie
pojechaliśmy prosto nad Bajkał, żeby napić się z nim wódki i zapytać,
czy możemy żyć na jego brzegu. Podobne uczucie miała owa Brazylijka,
która gościła kilka dni temu u nas w hostelu, przed wspinaniem się na
wysoką górę. W duchu zaczęła niejako modlić się do góry, żeby była dla
niej łaskawa i pozwoliła na siebie wejść. Sama Brazylijka nie była
świadoma, że to robi, że mówi do góry, dopiero potem uświadomiła sobie
wszystkie te uczucia. Nad wsią Buguldiejka, gdzie mieszkaliśmy nad
Bajkałem, górowała ogromna skała i jest to dla mieszkających tam
Buriatów skała święta. Po jakimś czasie spędzonym w tej wiosce,
dowiedziałam się, że jedna z dziewczyn weszła na tę skałę i złamała tam
nogę. Moją pierwszą myślą nie było nic innego, ale: „Głupia, po co
wchodziłaś, przecież to święta skała, przecież to było oczywiste, że coś
ci się stanie!”.
Ursula Le Guin napisała, że: „stara wiedza
była trudna, ale nie niepokojąca. Obfitowała w paradoksy i mity, ale
miała sens. Nowa wiedza zasadza się na faktach i rozumie, ale nie ma
sensu”. Tego sensu poszukują właśnie ludzie, którzy decydują się
mieszkać wśród kultur pierwotnych. Zastanawiam się jednak, czy taka
ucieczka przed cywilizacją, powrót do źródeł są możliwe. Niektóre rzeczy
zmieniły się bowiem bezpowrotnie. Jak na przykład nasz sposób chodzenia
zmienił się pod wpływem używania butów. Ja czy ty już nigdy nie
zagonimy antylopy na śmierć. Brazylijska powieść antropologiczna „Maira”
opowiada historię dziewczyny z Rio de Janeiro, która porzuca swoje
dotychczasowe życie, by mieszkać z „dzikimi” w puszczy amazońskiej.
Chodzi nago i stara się wieść tam normalne życie, jakim żyje tamtejsza
społeczność. Ale nie ma dla niej miejsca w tej społeczności, bo nie ma tu żadnych korzeni. Zaczyna więc pełnić rolę wioskowej pracownicy seksualnej. Zachodzi w ciążę, ma urodzić bliźnięta. W tej grupie etnicznej kobiety
najczęściej rodzą w ten sposób, że idą same w krzaki, przykucają i już!
wracają do wioski z dzieckiem. Jednakże organizm tej młodej kobiety nie
był zupełnie przystosowany do takiego porodu. Kobieta umiera przy
porodzie, samotna, w krzakach.
Owa Brazylijka, z którą miałam tak
ciekawą rozmowę, że na koniec mnie wyściskała i wycałowała, opowiedziała
mi tragiczną historię swojej siostry. Mąż siostry jest antropologiem i
zdecydował zamieszkać w puszczy amazońskiej razem z żoną i
nowonarodzonym synkiem. Siostra miała wiele obiekcji, ale mąż, zapalony
antropolog, przekonywał ją, że „skoro oni mogą, to my też” i że „takie
życie jest przecież naturalne dla człowieka”. I rzeczywiście, chłopczyk
dawał sobie radę. Siostra przeżyła wprawdzie kilka przerażających
sytuacji. Któregoś dnia na przykład dziecko bardzo kręciło się i
płakało, matka wzięła go więc na ręce. Okazało się wtedy, że w pudełku, w
którym leżało dziecko siedział ogromny, jadowity pająk. Po kilku latach
życia w puszczy, małżeństwo wróciło do stolicy. Ich synek utopił się w
basenie na pierwszej imprezie rodzinnej, na którą poszli.
To wszystko uświadamia mi, jak ciężkie i niebezpieczne jest
szusowanie pomiędzy tymi „dwoma światami”. Takie spotkania są także
niebezpieczne dla drugiej strony. Jak zachować się przy takich
spotkaniach jako antropolog? Czy opowiadać i pokazywać im świat
zewnętrzny? Czy zabraniać z nim kontaktu czy raczej do niego zachęcać?
Czy tworzyć rezerwaty? Pytania są o tyle ciężkie, że trudno znaleźć na
nie dobrą odpowiedź i ludzie jeszcze nie do końca wiedzą, jaka taktyka
postępowania przy takich spotkaniach jest właściwa, dobra, dobrze rokuje
na przyszłość. I co jest tak właściwie dobre. Opowiadanie Mike’a
Resnicka „Bowiem dotknęłam nieba” to wizja przyszłości, w której ludzie,
po kolonizacji odległych planet, sprowadzają tam osadników. Doszli
jednak do wniosku, że kultura pierwotna to najidealniejsza z kultur,
więc nowi osadnicy żyją tam właśnie takim życiem. Sami nie wiedzą o
istnieniu innych planet ani o całej historii ludzkości, ani o historii
swojego tu przybycia. W każdej wiosce umieszczony jest jednak jeden
naukowiec, żeby kontrolować życie w wiosce, zdawać raporty centrali. Sam
uważany jest przez miejscową ludność za szamana. Cała historia to
opowieść o dziewczynce z plemienia, która wykazuje niesamowite
zdolności, wyjątkowo szybko się uczy i ma ogromną ciekawość świata.
Lgnie więc do „szamana”, bo czuje, że może się od niego dużo nauczyć.
Szaman uczy ją więc, a z czasem pokazuje też komputery i opowiada o
innym świecie, tam daleko. Dzwoni do centrali, by zapytać, czy można
dziewczynkę stąd wyrwać, wysłać ją na uniwersytet na inne planety.
Centrala jednak stanowczo odmawia, nie takie było założenie. Dziewczynka
dowiadując się o tym wszystkim, popełnia samobójstwo. „Bowiem dotknęła
nieba”.
Brazylijska „Maira” opowiada także historię syna wodza wioski,
którego wysyła się w świat, do szkół i na uniwersytet, żeby w
przyszłości lepiej rządził plemieniem, żeby rozumiał otaczający wioskę
świat. Chłopak po studiach wraca do puszczy, jednakże nie jest już w
stanie chodzić nago, nie chce już także mieszkać w wiosce, nie znajduje
wspólnego języka z żadnym jej mieszkańcem. Pojawia się pytanie, czy z
wiedzą, że istnieje inny świat poza tym, w którym żyli, będą w stanie
prowadzić dalej takie samo życie jak wcześniej. Czy możemy izolować
takich ludzi? Czy izolowanie ich jest dla nich krzywdą czy
dobrodziejstwem? I co więcej: czy to aby na pewno w naszej gestii leży
to, żeby o nich decydować?
Do tego wszystkiego dochodzą jeszcze turyści. Docierają oni w
miejsca, w które dociera niewielu ludzi. Interesuje ich życie kultur
pierwotnych. Dzisiaj byłyśmy w kościele w San Juan Chamula, gdzie
odprawia się rytuały z pogranicza katolicyzmu i wierzeń rdzennych (opiszę później). Między rozmodlonymi ludźmi spacerują turyści, ledwo co
omijając święte świece i czekając w kółeczku aż rozmodlony
mężczyzna ukręci rytualnie głowę kurze. Na szczęście w kościele nie można
robić zdjęć pod groźbą nawet aresztu, nie mówiąc już o gniewie lokalnej
społeczności. Tego by jeszcze brakowało, tabunu Japończyków z fleszami.
Gdybym była na ich miejscu, przegnałabym tych turystów na cztery wiatry – mówię
do Lisy (może niedokładnie tak, bo po angielsku, no ale tak myślę, a
Lisa rozumie). Lisa mówi, że dla nich to lepiej, bo wejście do kościoła
kosztuje 20 pesos i nieźle sobie na nas, jak na ichniejsze warunki,
zarabiają. Ja widzę w tym wszystkim jeszcze jedne plus: turyści przez
swoje zainteresowanie pokazują takim kulturom, że są ważne i
interesujące, ludzie są świadomi swoich mocnych punktów, widzą swoją
kulturę w sposób bardzo wyraźny. Widzą jednocześnie różnice między swoją
kulturą a innymi, widzą, co jest ważne, co należy chronić. Turystyka
bardzo silnie buduje autotożsamość takich ludzi. Jednocześnie w takich
momentach nigdy nie wiadomo, co rzeczywiście jest elementem takiej
kultury, a co jest wykreowane tylko pod turystów. Turysta nie wie też,
co jest autentyczne, a co tylko na sprzedaż. Moja współlokatorka Iwka
bardzo nad tym stanem rzeczy ubolewa i stara się penetrować miejsca,
które jeszcze nie są skażone turystyką. Miejsc, które – jak mówi – są
jeszcze autentyczne. Teraz jest w Kazachstanie. Ja jednak uważam, że
turystyka dodaje kolejny, bardzo ciekawy element, który także jest
autentyczny. Co chcemy sprzedać i jak sprzedajemy. Czy ktoś tym steruje
ze strony rządu lub organizacji pozarządowych. Czy to inicjatywa
społeczności lokalnych. Znajdujemy się teraz w bardzo ciekawym momencie w
historii owego „spotkania dwóch światów”. Dzięki galopującemu rozwojowi
turystyki właśnie. Bycie częścią tego całego procesu fascynuje mnie i
przeraża, bo i cały proces jest o tyle interesujący, co niebezpieczny.