A co gdybym powiedziała Wam, że w miejscu dzisiejszego miasta Meksyk do przybycia Hiszpanów nie panowali wcale Aztekowie? Że to nie Aztekowie zbudowali Tenochtitlán i to nie z nimi walczył Hernán Cortés? A ludzie ci mogliby się nawet pogniewać, gdyby usłyszeli, że nazywamy ich Aztekami?
Mieszkańców dawnego Tenochtitlanu „Aztekami” nie nazywa się w żadnym dokumencie z czasów konkwisty. Nie znajdziemy tego słowa u Hernána Cortésa, ani u Bernala Díaza del Castillo ani u franciszkańskiego kronikarza Bernardina Sahagúna – autora pierwszego europejskiego studium nad kulturą mieszkańców Mezoameryki. Pierwszy raz nazywa się ich „Aztekami” w XVIII wieku, a karierę określenie to zaczyna robić dopiero stulecie później.
Dlaczego określenie to nie jest poprawne? Jak sami określali się „Aztekowie”? Jaka jest różnica między Aztekami a Meszikami?
Wielki Tenochtitlán, mural Diega Rivery w Pałacu Narodowym w mieście MeksykKim byli Aztekowie?
Nazwa Aztekowie pochodzi od mitycznej krainy zwanej Aztlán. W rzeczywistości mogła ona leżeć na północny-zachód od dzisiejszego miasta Meksyk, możliwe, że nawet tak daleko jak obecna granica między Meksykiem a Stanami Zjednoczonymi. Słowo "Aztekowie" oznacza właśnie "ludzi z Aztlanu", a więc mieszkańców tego miejsca. Znamy ją z XVI-wiecznych przekazów-legend osób Nahua z centralnego Meksyku. Mimo że badacze próbują odnaleźć jakieś poszlaki co do faktycznego miejsca położenia mitycznego Aztlanu, miejsce to pozostaje wciąż raczej w sferze fikcji.
Co Aztekowie mają wspólnego z Tenochtitlanem?
Wedle legend, część z mieszkańców Aztlanu opuściła go i udała się na południe w poszukiwaniu nowego miejsca do życia. Migracja miała zacząć się w XII wieku. Emigranci z Aztlanu oraz emigranci z innych miejsc osiedlili się w końcu w Dolinie Meksyku (czyli tam, gdzie kolejno istniały Tenochtitlán i miasto Meksyk). Poza osobami z Aztlanu, imigrowali tam także inne ludy:
xochimilcas, tlascaltecas, huexotzincas, tlahuicas, chalcas i tapanecas, którzy pozakładali na tym terenie swoje osady (np. Xoczimilkowie założyli
słynne do dzisiaj Xochimilco). Emigranci z Aztlanu na początku XIV wieku założyli zaś México Tenochtitlán i México Tlatelolco. Sami jednak nie określali się już wtedy jako "Aztekowie", byli już od dawna "Meszikami".
Założyciele Tenochtitlanu wierzyli, że są narodem wybranym, wybranym przez boga Huitzilopochtli, zwanego także Mexictli albo Mexi. To on miał prowadzić ich w drodze do nowego domu, co oznajmił im to wkrótce po opuszczeniu Aztlanu. Wtedy też miał zwrócić się do nich słowami:
Od teraz nie nazywacie się już Aztekami, teraz jesteście Meszikami.
Słowa te zostały odnotowane w Kodeksie Aubin spisanego na przełomie XVI i XVII wieku przez rdzennych skrybów i opowiadającego historię mieszkańców Tenochtitlanu. Całość napisana jest w języku nahuatl, a powyższe słowa w oryginale brzmią In axcan aocmo amotoca yn amazteca ye ammexica. Nazwanie ludu swoim boskim imieniem było najwyższym wyróżnieniem, a nobilitująca zmiana nazwy została jeszcze podkreślona ofiarowaniem im przez Huitzilopochtli szeregu atrybutów takich jak łuk i strzały, sieć, ozdoby uszu zrobione z piór czy specjalny makijaż twarzy.
Strona Kodeksu Aubin z podkreślonym przeze mnie fragmentem © The Trustees of the British Museum
Ten sam bóg Huitzilopochtli dużo później miał ukazać się Meszikom w postaci orła zjadającego węża na opuncji, by wskazać im miejsce na zbudowanie ich przyszłego domu - Tenochtitlanu. Scena ta znajduje się dzisiaj na fladze i w herbie Meksyku.
Historia o tułaczce ludu wybranego przez dwa wieki do ziemi obiecanej była romantyczną origin story Meszików. Taka opowieść o narodzie wybranym miała niejako legitymizować ich prawo do terytorium i do podboju, mogła pełnić rolę propagandową. Dla historyków pozostaje ona jednak w sferze legend. Samej migracji na tereny Doliny Meksyku trudno jednak zaprzeczyć - w rzeczywistości zapewne nie była to jedna, dwustuletnia wędrówka, a kilka fal migracji różnych ludów na te tereny. Meszikowie byli najprawdopodobniej jedną z ostatnich grup migrantów, które pojawiły się w regionie. Większość przybyszów mówiła językiem nahuatl, którego rodzina swoje korzenie ma właśnie na północy dzisiejszego Meksyku. Wiadomo też, że w latach migracji (XII-XV wiek) na północy znacznie pogorszyły się warunki klimatyczne - znaczne zmniejszenie opadów niemalże uniemożliwiło uprawę kukurydzy. Historycy jednak wciąż wysuwają różne hipotezy co do faktycznego pochodzenia Meszików oraz innych społeczności, które zastali Hiszpanie w Dolinie Meksyku w XVI wieku, a także co do tego, kiedy tak właściwie tam dotarli. Możliwe, że meszickie origin story nie ma za wiele wspólnego z rzeczywistością, a takie miejsce jak Aztlán nigdy nie istniało.
Jak określali się sami mieszkańcy Tenochtitlanu?
Sami mieszkańcy Tenochtitlanu określali się jako mexicas albo - od nazw swojego miasta - tenochcas lub tlatelolcas. Czasem też nazywali się cōlhuah od miejsca zwanego Colhuacan, przystanku w mitologicznej wędrówce Meszików, które w tamtych czasach uważane było za spadkobiercę kultury dawnych Tolteków - podkreślanie związku z tym miastem miało czynić korzenie Meszików bardziej "szlacheckimi".
Dlaczego zatem używa się określenia "Aztekowie"?
Przez ponad dwa pierwsze wieki po "spotkaniu dwóch kultur" słowo aztecas pojawia się tylko w kontekście mitycznych korzeni Meszików. W dokumentach z tego okresu mówiąc o mieszkańcach Tenochtitlanu i panach wielkiego imperium używa się określenia mexicas.
Kto pierwszy zatem nazwał zatem Meszików "Aztekami"? Prawdopodobnie był to kreolski jezuita Francisco Javier Clavijero Echegaray, który użył tego określenia wymiennie z mexicas w publikacji "La Historia Antigua de México", wydanej w 1780 roku. Za głównych "winowajców" rozpowszechnienia tego określenia uważa się zaś słynnego niemieckiego podróżnika Alexandra von Humboldta (1769-1859) oraz amerykańskiego historyka Williama Prescotta, który na dobre wprowadził "Azteków" do dyskursu przez swoją książkę "History of the conquest of Mexico" z 1843 roku. Wyrażenie ponoć szybko się przyjęło, szczególnie w USA i Europie, bo pomagało odróżnić współczesnych Meksykanów (Mexicans, mexicanos) od dawnych Meszików (Mexicas, mexicas) 😵💫
Kogo nazywa się "Aztekami"?
O ile omówiłam już niepoprawność określenia "Aztekowie" w kontekście mieszkańców Tenochtitlanu, to wydaje się, że sprawa komplikuje się przy innych użyciach tego słowa. Dla historyków słowo "Aztekowie" jest bowiem pojęciem-parasolem i określa także szersze grupy. Może się bowiem zdawać, że w niektórych przypadkach brakuje takiego zbiorczego określenia, więc z pomocą mogą przyjść "Aztekowie" jako sztuczny i nieprawidłowy, ale złudnie pojemny i potrzebny zbiór.
Aztekami nazywa się:
1) mieszkańców przedhiszpanskich miast Tenochtitlán i Tlatelolco (leżących w miejscu dzisiejszego centrum miasta Meksyk) ➤ tu poprawniej używać określenia, którym sami się określali, czyli mexicas ("Meszikowie", "Mexikowie")
2) szerzej: społeczności zamieszkujące Dolinę Meksyku, które w XVI wieku zastali tam Hiszpanie, czyli Meszików plus inne społeczności ➤ to określenie jest niepoprawne z historycznego (a tak właściwie mitologicznego) punktu widzenia - poza osobami z mitycznego Aztlanu, region zamieszkiwały społeczności o innych korzeniach, tj. społeczności xochimilcas, tlascaltecas, huexotzincas, tlahuicas, chalcas, tapanecas. Nie istnieje zadowalającego pojęcie-worek na określenie tych społeczności, ja mówię po prostu "społeczności zamieszkujące Dolinę Meksyku" w takim a takim czasie. Dolinę Meksyku określa się także jako Anáhuac.
3) jeszcze szerzej: społeczności posługujące się językiem nahuatl o wspólnej (albo podobnej) kulturze i mitologii (w tym języku mówili Meszikowie, ale także inne grupy) ➤ tutaj używam określenia Nahua. Tak też nazywa się współcześnie grupa etniczna mieszkająca w centralnym Meksyku, posługująca się współczesnym nahuatl.
4) jeszcze szerzej, najpopularniejsze użycie: imperium azteckie, jako określenie Trójprzymierza, czyli terytorium kontrolowanego przez Texcoco, Tlacopán y México-Tenochtitlán, które w momencie przybycia Hiszpanów rozciągało się od Pacyfiku do Zatoki Meksykańskiej ➤ najbardziej precyzyjne będzie właśnie określenie Trójprzymierze, ale jako że dla wielu osób może być one mało czytelne, historycy meksykańscy zwracają się w stronę określeń imperio mexica albo imperio tenochca - bowiem z trzech sił, wkrótce to właśnie México-Tenochtitlán stało się tą dominującą, nie będzie zatem dużym błędem użycie określenia imperium Meszików. Zupełnie nieuzasadnione będzie jednak nazywanie wszystkich mieszkańców imperium "Meszikami" - tereny te zamieszkiwały różne grupy, mające różną kulturę i mówiące różnymi językami, a nowoczesna koncepcja państwowości nie była znana.
Dodatkowo:
1) język nahuatl nazywa się czasem językiem azteckim (szczególnie w Polsce) ➤ abstrahując już od niepoprawności określania Meszików Aztekami, warto podkreślić, że tym językiem mówiło wiele innych grup poza Meszikami i - najważniejsze! - współczesnym nahuatl mówi dzisiaj półtora miliona Meksykanów i Meksykanek, co czyni go najpopularniejszym językiem rdzennym w Meksyku (i jednym z 69 języków narodowych). Nazywanie nahuatl "azteckim" niejako archeologizuje go i pozbawia go współczesnego, jakże ważnego kontekstu. Zachęcam zatem do nazywania go po prostu nahuatl.
2) w nazwie rodziny języków uto-azteckich - wciąż używanej na świecie, na pewno powszechniej niż nazywanie nahuatl "azteckim" ➤ w świecie nauki zaczyna się coraz popularniej używać określenia yutonahua, uto-nahuatl albo (po angielsku) Uto-Nahuan
Co jest nie tak z określeniem "Aztekowie"?
Podsumowując:
1) Aztlán, którego mieszkańców oznacza nazwa "Aztekowie", pozostaje w strefie mitologii. Chyba nie przystoi mieszać go do poważnej historii? :)
2) Meszikowie nie określali się w ten sposób - a zawsze warto mówić o ludziach tak, jakby sobie tego życzyli
3) Osoby, które wedle legendy opuściły Aztlán zrobiły to celowo, rozpoczynając nowy etap historii swojego ludu, który nie był już w żaden sposób związany z tym miejscem
4) Określenie "Aztekowie" zostało rozpowszechnione dopiero w XIX wieku przez osoby z Europy i Stanów Zjednoczonych
5) Dzisiaj w Meksyku w odniesieniu do mieszkańców dawnego Tenochtitlanu powszechniej używa się właśnie określenia mexica, a nie azteca
6) Używanie słowa "Aztekowie" jako pojęcia-parasola dla różnych społeczności niejako zakłamuje historię i upraszcza złożony krajobraz różnych grup i kultur przedhiszpańskiego Meksyku
Meszikowie czy Mexikowie?
W Słowniku Języka Polskiego PWN nie widnieją ani "Meszikowie" ani "Mexikowie", znajdziemy tam jedynie pozycję "Aztek".
Wikipedia podaje w nawiasie za "Aztekami" właśnie "Mexików" (a edytorzy uporczywie nie dają mi dodać także formy przez "sz" :)). Formę "Mexikowie" można znaleźć w polskich publikacjach naukowych.
Ja wolę i z premedytacją używam zapisu "Meszikowie". Literę "x" w języku nahuatl czytamy bowiem właśnie jako "sz". Słowo mexicas czyta się więc jako "meszikas". Zapisując nazwę tej grupy jako "Mexikowie" niezaznajomiony z wymową nahuatl Polak przeczyta jako "ks" albo jako "h", jeśli zasugeruje się hiszpańską wymową nazwy kraju México. Skoro już zmieniamy literę "c" na "k", nie widzę powodu, żeby zachowywać oryginalne "x", które przecież nie występuje w polskim alfabecie. Nie jestem jednak w tym wyborze ortodoksyjna. "Mexikowie" też są ok :)
Marzę o tym, żeby chociaż jedna z tych form - czy byliby to "Meszikowie" czy "Mexikowie" - znalazła się w słowniku i weszła do powszechnego użycia zamiast niepoprawnych "Azteków".
Komentarze
Prześlij komentarz